Mantık Araştırmaları Derneği

İlkçağdan Günümüze Mantığın Serüveni

Her şey MÖ 4. yüzyılda Aristoteles’in tasımı bulmasıyla başladı. Daha sonra Stoalılar hipotetik tasımları ekleyerek mantık biliminin alanını genişlettiler. Aristoteles mantıktan bahsederken “analitika” ve “dialektika” sözcüklerini kullandı. Mantık için bugün kullandığımız “logike” kelimesini ilk kullanan ise MS 2.-3. yüzyıllar arasında yaşayan Afrodisyaslı Aleksandros oldu. Aristoteles’in tasımı, prensipte kişinin başlangıç öncüllerini dikkate alarak mekanik olarak sonuç önermelerini üretmesine izin verdi.

Ortaçağa gelindiğinde 5. ve 10. yüzyıllar arasındaki dönem “karanlık çağ” adıyla anıldı. Bu dönemde mantık eskilerde kalmış, önemsiz bir öğretiydi. 9. ve 11. yüzyıllar arasında yorum geleneği hüküm sürdü ve birçok mantık kitabına yorumlar yazıldı. Erken Ortaçağ manastır okullarındaki eğitim müfredatında mantığın önemli bir yeri vardı. 12. yüzyılda ilk kez kurulan üniversitelerde mantık temel bilimler müfredatındaki yedi temel bilimden biri oldu. O dönem İspanyol filozof Ramon Lull (yak. 1232-1315) akıl yürütmenin aslında mekanik bir yapı tarafından gerçekleştirilebileceğini düşündü.

Yeniçağda Thomas Hobbes (1588-1679) akıl yürütmenin sayısal hesaplamaya benzediğini, aslında düşünürken toplama ve çıkarma yaptığımızı öne sürdü. Hesaplamanın otomasyonu çoktan başlamıştı. 1500 yılı civarında Leonardo da Vinci mekanik bir hesap makinesi tasarladı ancak üretmedi. Bilinen ilk hesap makinesi 1623 civarında Alman bilim insanı Wilhelm Schickard tarafından yapıldığı halde 1642’de Blaise Pascal tarafından inşa edilen hesap makinesi daha fazla ün kazandı. Pascal aritmetik makinesinin, düşünceye hayvanların tüm hareketlerinden daha yakın görünen etkiler ürettiğini söyledi. Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), sayılar yerine kavramlar üzerinde işlem yapmayı amaçlayan mekanik bir cihaz inşa etti ancak bu cihazın yaptığı işlemler oldukça sınırlıydı.

Mantıktaki büyük sıçrama Yakınçağda meydana geldi. Biçimsel mantık fikrinin kökeni Aristoteles’e kadar uzandığı halde, matematiksel gelişimi aslında 1847’de önermeler mantığının ayrıntıları üzerinde düşünen George Boole’un çalışmasıyla başladı. 1879’da Gottlob Frege, Boole mantığını nesneleri ve bağıntıları içerecek şekilde genişleterek bugün en temel bilgi temsil sistemi olarak kullanılan birinci basamak mantığı yarattı. Alfred Tarski 1930’larda mantık nesnelerinin gerçek dünyadaki nesnelerle nasıl ilişkilendirileceğini gösteren bir gönderim kuramını tanıttı. Bir sonraki adım mantık ve hesaplamayla yapılabileceklerin sınırlarını belirlemekti.

Boole ve diğer bilim insanları tümdengelim çıkarımı için algoritmalar hakkında tartıştılar. 19. yüzyılın sonlarında matematiksel akıl yürütmeyi mantıksal tümdengelim çıkarımı olarak biçimlendirme çabaları devam etti. 1900 yılında David Hilbert, 20. yüzyılda matematikçilerin çözmesini beklediği 23 problemin bir listesini sundu. Son problem, doğal sayıları içeren herhangi bir mantıksal önermenin doğruluğuna karar verecek bir algoritmanın olup olmadığı sorusuydu. Aslında Hilbert, etkili ispat yöntemlerinin gücünün temel sınırlarının olup olmadığını soruyordu. 1930’da Kurt Gödel, Frege ve Russell’ın birinci basamak mantığında herhangi bir doğru önermeyi ispatlamak için etkili bir yöntemin mevcut olduğunu ancak birinci basamak mantığın doğal sayıları karakterize etmek için gereken matematiksel tümevarım ilkesini yakalayamadığını gösterdi. 1931’de gerçek sınırların var olduğunu gösterdi. Gödel’in eksiklik kuramı, doğal sayıların özelliklerini tanımlayacak kadar anlamlı olan herhangi bir dilde, doğruluklarının herhangi bir algoritma tarafından belirlenemeyeceği anlamında karar verilemez olan doğru önermelerin bulunduğunu gözler önüne serdi.

Gödel’in eksiklik kuramı, tamsayılar üzerinde bir algoritma tarafından temsil edilemeyen, yani hesaplanamayan bazı fonksiyonların bulunduğunu gösterdi. Bu sonuç Alan Turing’i tam olarak hangi fonksiyonların hesaplanabileceğini belirlemeye yöneltti. Böylece, yapay zekânın tam vizyonunu ilk kez 1950 tarihli “Computing Machinery and Intelligence” başlıklı makalesinde dile getiren kişi Alan Turing oldu. Bu makalede Turing, Turing testini, makine öğrenimini, genetik algoritmaları ve takviyeli öğrenmeyi tanıttı.

Turing’in vizyonunu ortaya koymasından sonra yapay zekâda zamanla büyük gelişmeler kaydedildi. Günümüzde yapay zekâ, otonom planlama ve zamanlama, oyun oynama, otonom kontrol, tıbbi tanı koyma, lojistik planlama, robotik, dil anlama ve problem çözme işleri gibi birçok işi yapabilmektedir. Yapay zekâdaki bu gelişmeler son yıllarda “türetken yapay zekâ” olarak anılan bir yapay zekâ türüne yol açtı. Türetken yapay zekâ, girdiye bağlı olarak çok çeşitli yeni çıktılar üretebiliyor. Örneğin düzyazı, şiir, resim, müzik, sahte video görüntüsü, protein yapısı, kod üretebiliyor.

Her şey MÖ 4. yüzyılda Aristoteles’in tasımı bulmasıyla başladı.

Prof. Dr. Mahbube Nazlı İnönü
15 Ocak 2024

Prof. Dr. Mahbube Nazlı İnönü’ün Özgeçmişi

İlk öğrenimini Şişli Terakki İlkokulu’nda, orta öğrenimini Robert Kolej’de tamamladı. 1986’da Boğaziçi Üniversitesi Matematik Bölümü’nden, 1991’de de aynı üniversitenin Felsefe Bölümü’nden lisans derecelerini aldı. 1994 yılında Boğaziçi Üniversitesi’nden A Philosophical Consideration of the Chinese Room Argument adlı tezle felsefe yüksek lisans derecesini aldı. 1998-2001 yılları arasında Atatürk Çağdaş Yaşam Çok Programlı Meslek Lisesi’nde İngilizce, matematik ve fen öğretmenliğinin yanı sıra müdür yardımcısı olarak çalıştı. 2001’de İstanbul Üniversitesi, Felsefe Bölümü, Mantık Anabilim Dalı’nda araştırma görevlisi olarak göreve başladı. 2006’da yazdığı Yeni Bir Çıkarım Türü: Geriçıkarım adlı tezle İstanbul Üniversitesi’nden felsefe doktora derecesini aldı. 2009’da yardımcı doçent, 2012’de doçent, 2022’de profesör oldu. Mantık, mantık tarihi ve bilim felsefesi konularında birçok makalenin yanı sıra Mantık Tarihi-İlkçağ ve Mantık Tarihi-Ortaçağ adlı iki kitabı bulunan Nazlı İnönü halen İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü, Mantık Anabilim Dalı’nda öğretim görevlisi olarak çalışmaktadır.

Dünya Mantık Günü’nün altıncısını, 16 Ocak 2024 tarihinde, saat 14:00‘da,  İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kurul Odası’nda, Prof. Dr. Mahbube Nazlı İnönü‘nün Dünya Mantık Günü Bildirisi ile kutlayacağız. Prof. Dr. Mahbube Nazlı İnönü’nün bildirisi üzerinden, mantığın günümüz koşullarındaki yerini ve imkânını ele alacağımız bir panelimiz olacak. Bütün mantık severleri bekleriz.

Mahbube Nazlı İnönü’nün Kaleminden Dünya Mantık Günü Bildirisi: https://bit.ly/dunya-mantik-gunu-bildirisi-2024

Program

Dünya Mantık Günü Bildirisi: Prof. Dr. Mahbube Nazlı İnönü

Panel:
Prof. Dr. A. Kadir Çüçen
Prof. Dr. Hasan Bülent Gözkân
Prof. Dr. Sevinç Gülseçen
Prof. Dr. Özgüç Güven
Prof. Dr. İsmail Latif Hacınebioğlu
Dr. Vedat Kamer (Moderatör)
Prof. Dr. Aytekin Özel
Prof. Dr. Yücel Yüksel

(Soyadına göre alfabetik sıralı)

Mantık ve Eğitimi Neleri Kuşatmalıdır

“Dünya Mantık Günü” dolayısıyla Mantık Bilimi ve “Klasik Mantık Öğretimiyle ilgili bazı hususları dile getirmeye çalışacağım.

Mantıksal problemlerin tartışılmasında kullanılan klasik mantığa ve çağdaş mantığa ait kavramlar, ait oldukları mantığa göre dikkatle kullanılmalıdır. Günümüzde farklı mantık tanımları ve yaklaşımları mantığın en temeli olan yani insanın olgular, fenomenler ve şeylerde aradığı doğruyu bilme ve tutarlılığı sürdürme hedefini değiştirmemektedir. Mantığın tanımını öznel sınırlara özgü kılmak Sofistlere ait bir tutumdur.

Eleştirel düşünce (analitik-kritik), doğru ilkelerin uygulanmasının denetçisidir. Mantık biliminin gelişiminde çağdaş (Frege’den bu yana olanları çağdaş olarak nitelendiriyoruz) analitik geleneğin (ya da çağdaş büyük matematikçilerin) büyük katkısı olmuştur. Bu gelenek bize, geleneksel mantık biliminin konularını ve problemlerini başka perspektiflerden okuma imkânı sağladı.

Geleneksel anlamda bir bilim olmanın gerekli ve yeterli koşulları (ya da önemli koşullarından bir kısmı), bilimin tarifi, konusu, amaçları ve problemleri idi. Modern mantık bize, tüm bunların yeniden düşünülmesi gerektiğini fark ettirdi.

Çelişki diyalektikçilerin haklı olarak üzerinde çok durdukları bir kavramdır. Ancak her şeyi çelişki ile açıklamak, onu değişmez bir açıklama biçimi olarak görmek ve bunu da mantık olarak sunmak doğru değildir. Çelişkilerin, eleştirme etkinliği kadar önemli olduğunu söyleyebiliriz. Ne var ki, çelişiğini gerektiren bir önermenin yanlış olduğunu iddia etmek, “birinci öğretmenimiz” Aristoteles’ten, İslam Dünyasında Farabi’den beri bir bilim olarak kabul edilen mantık disiplininin içinde duranların yani burhanı hedefleyenlerin akademik ilkesi olmuştur.

Mantığın farklı bilgi alanlarıyla ilişkisi incelenirken onu tek bir bilgi ve uygulama alanına indirgemek eksik sonuçlara götürür. Örneğin mantığı, her ne kadar önemli olsa da, yalnızca ontoloji ve epistemolojiye veya yalnızca matematiksel ve linguistik ilişkilere indirgemek, teorik ve pratik çözümlemelerin bütüncül açıklamalara kavuşmasına engel olacaktır.

Kesin ve zorunlu bilgi her zamanki kadar önemini hissettirmekte ve aranmaya veya ihtiyaç duyulmaya devam etmektedir. Bazı yaklaşımlarda kesin bilgiye ulaşılmanın imkânsızlığı dillendirilse de bu sadece kuşkunun itici kuvveti olarak değerlendirilebilir. Kuşku ve kesin bilgi arasındaki mesafe duygu ve güdüler tarafından değil mantık tarafından belirginleştirilmelidir.

Modern dönemde sofizmin gitgide yaygınlık göstermesi ve değer yitiminin yaşanmasında mantıksal düşünmeden uzaklaşılmasının rolü bulunmaktadır. Yanlış kurulmuş öncüllerden doğru sonuç çıkamayacağı gibi sağlam ispatlar da yapılamayacaktır. Sofistik düşüncenin tv programlarındaki tartışmalarda; siyasi, ekonomik, dini vb. pek çok alanda yaygınlaşmasında bu zafiyetin rolü bulunmaktadır. Amaca hizmet eden yanlış öncüllerden doğru sonuçlar elde edilebileceği düşünülmektedir. Oysaki doğru sonuç, iddianın doğru öncüllere, geçerli bir mantıksal işleme dayalı olarak sağlam kurulmasına bağlıdır.

Mantıksal düşünme sadece bilimlerin uymak zorunda olduğu bir gereklilik değildir. İnsanın etkinlik gösterdiği her türlü çevrede mantıksal düşünmeye ihtiyaç hissedilmektedir. Özellikle yöneticilerden başlamak üzere toplumun her kesiminde rasyonalitenin zayıflaması, sadece doğru bilgiye ulaşma kaygısının ortadan kalkması değil, kendi menfaatine, ideolojisine, inançlarına uygun her fikri olumlayan bir yaklaşımın yerleşmesi sonucunu doğurmuştur. Oysa mantıksal düşünmede şu dört husustan vazgeçilmemesi gerekmektedir: Doğruluk, tutarlılık, sağlamlık ve eksiksizlik (yani mantıksal düşünme sisteminde doğruluğu ispatlanamayacak bir önermenin bulunmaması).

Konu, kavram, kişi, tanım ve tasnifler üzerinden yapılması gereken çalışmalar ve tercih edilmesi önerilen önceliklerin Mantık kürsülerinde tartışılıp Türkiye Mantıkçıları olarak Dünya Mantık hamulesine büyük katkı yapacağı inancımla (bildirime EK olarak) bu vadide yol alan meslektaşlarıma Mantık Öğretiminde Gözetilecek Bazı Noktalara işaret etmek istiyorum:

Ülkemizde mantık eğitimi, hem geleneksel mantıkçıların görüşlerini gözeten hem de modern mantık sistemlerini kuşatan bir yaklaşıma sahip olması gerekmektedir. İkisinin birlikte ele alınmasıyla mantık biliminin, özgün yorumların üretileceği bir alana dönüşeceğini öngörüyorum.

Mantık biliminin kendisi İslam mantıkçılarının tabiriyle, “san’at” olduğuna göre, onu öğretmek de bir san’attır. Zira her san’atı icra etmek ve öğretmek bir birikim, yöntem ve incelik istemektedir. Her alanın bazı incelikleri ve öncelikleri vardır. Mantık öğretiminde öğrencinin motivasyonunu artırmak, istekle bilinçli yol almasını ve kalıcı bilgiler edinmesini sağlamak, bunun yanısıra Mantık biliminin diğer alanlarla ilişkisini kurması için öncelikle bu dersin önemi, kullanım alanı ve yararı konusuna eğilmek isabetli olacaktır. Zira mantık dersini yürüten akademisyenlerin, önce öğrencileri mantık konularının kuru, kural yığını, fazla işe yaramayan zevksiz bir alan oluşturduğu önyargısından kurtarması gerekmektedir. Bunun için mantık tarihinden ilgi çekici tartışmalar ve çeşitli anekdotlar sunulabilir.

Dersin öğretiminde bazı öncelikler gözetilmelidir. İlk olarak, pekçok kimsenin farkında olmadığı yahut yanlış anladığı

• mantıkta biçim-içerik, geçerlilik-doğruluk ilişkisi açığa çıkartılmalıdır.
• Tasavvurların maksadı olan tanım ve şartları,
• önermelerde dağıtılmışlık,
• çelişik önermeler
• kıyasta orta terim,
• beş sanatı birbirinden ayırma becerisi
• kısaltılmış (enthymeme) kıyaslar ve bunun günlük hayatta, bilimde, retorikte hatta (ilahiyatlılar için) Kur’ân-ı Kerim’de ne sıklıkta kullanıldığı ve
• çeşitli alanlarda sıkça kullanılan mantık yanlışlarını farketme yolları

önem ve öncelikle dikkat çekilecek hususlar olarak görülmektedir. Bu hususlara dikkat etmenin öğretim kolaylığı sağlaması, pratik değeri olması ve öğrencinin kritik yapması, mukayeselerde bulunması; yanlışları farkedip bilimsel, felsefi, pratik hayatta ve sosyal medyada bu yanlışları işlememesi yahut onların tuzağına düşmemesi gibi faydalar sağlayacağını ummaktayım.

Mantık konularını aktif öğretim tekniklerinden yararlanarak, örneklerle somutlaştırarak ve pratik yaptırarak öğretme hem faydalı hem de, yukarıda da değinildiği gibi, dersi sıkıcı ve kuru olmaktan kurtarıp zevkli hale getirecektir. Dikkat edilecek bir önemli husus da konuları aktüelleştirme ve din, ahlak, siyaset, tarih, retorik, iletişim, medya gibi alanlarla irtibatlandırma olacaktır. Uygulamalı Mantık (Applied Logic) olarak yapacağımız bu etkinliğin mantık biliminin ciddiyet ve ağırlığına halel getireceği kaygısını taşımamalıyız.

Mantık öğretiminde belirlediğimiz hedeflere ulaşınca, bizim bu çabamızın, bu alana ilgi duyanların sağlam düşünmelerine, tutarlı olmalarına, doğruyu ve gerçeği etkin bir şekilde dile getirmelerine haliyle başarıyı yakalamalarına, başarılarının da Farabi’nin et-Tenbih (Mutluluk Yoluna İletme’de) de belirttiği gibi mutlu olmalarına yol açacağına inanıyorum.

Mantık öğretiminde gelişmiş yöntemleri deneyerek Meslektaşlarımın mantık derslerini daha verimli hale getireceklerini umuyor, Dünya Mantık Günü vesilesiyle mantık öğretimi üzerinde yeniden düşünmeyi ve yol gösterici fikirlerin ortaya çıkmasını diliyorum.

Prof. Dr. İbrahim Emiroğlu
14 Ocak 2023

Prof. Dr. İbrahim Emiroğlu’nun Özgeçmişi

Erzincan’da dünyaya gelen İbrahim Emiroğlu, ilk ve orta öğrenimini Erzincan’da tamamladı. 1979 yılında Erzurum Yüksek İslâm Enstitüsü’nden mezun olup iki sene sonra aynı kuruma Felsefe asistanı olarak girdi. 1983 tarihinde Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’den öğretim görevlisi olarak Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesine naklen atandı. 1991’de “Mantık Yanlışları Üzerine Bir Araştırma” başlıklı doktora teziyle Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nden mantık doktora derecesini aldı. 1996’da Doçent, 2002 yılında Profesör oldu.

Mantık, mantık yanlışları, retorik, diyalektik, sofizm, sufizm, Mevlana vb. konularla ilgili uluslararası ve ulusal çok sayıda kitap, sözlük, makale, sempozyum bildirisi, ansiklopedi maddeleri, gazete ve dergi yazıları bulunmaktadır. Ayrıca edebiyat, şiir ve sanatla ilgilenmektedir. Halen DEÜ İlahiyat Fakültesinde mantık dersleri vermekte ve Mantık Anabilim Dalı Başkanı olarak görevini sürdürmektedir.

Dünya Mantık Günü’nün beşincisini, 14 Ocak 2023 tarihinde, saat 20:00‘da, video konferans üzerinden, Prof. Dr. İbrahim Emiroğlu‘nun Dünya Mantık Günü Bildirisi ile kutlayacağız. Prof. Dr. İbrahim Emiroğlu’nun bildirisi üzerinden, mantığın günümüz koşullarındaki yerini ve imkânını ele alacağımız bir panelimiz olacak. Bütün mantık severleri bekleriz.

İbrahim Emiroğlu’nun Kaleminden Dünya Mantık Günü Bildirisi: https://bit.ly/3Zrrvpi

Program

Dünya Mantık Günü Bildirisi: Prof. Dr. İbrahim Emiroğlu

Panel:
Prof. Dr. Ahmet Ayhan Çitil
Prof. Dr. A. Kadir Çüçen
Prof. Dr. Ali Durusoy
Doç. Dr. Özgüç Güven
Prof. Dr. İsmail Latif Hacınebioğlu
Prof. Dr. Ahmet Kayacık
Prof. Dr. İsmail Köz
Prof. Dr. Aytekin Özel
Prof. Dr. Ferruh Özpilavcı
Prof. Dr. Zekai Şen
Prof. Dr. Celal Türer
Prof. Dr. Şafak Ural
Prof. Dr. Cafer Sadık Yaran
Prof. Dr. Yücel Yüksel (Moderatör)

(Soyadına göre alfabetik sıralı

Mantık ve Bilinç

Felsefi bir araştırmanın en ayırt edici özelliklerinden birinin zorunluluğu veya zorunlu bağıntıları ortaya çıkarmak olduğu söylenebilir. Felsefi araştırmalar, tüm araştırmaları için mantık, eleştiri ve gerekçelendirme zemininden hiç ayrılmadan bu zorunluluğun koşullarını da konu alır. Zorunluluğun “ele geçirildiği” alanlar ise mantık ve matematiktir. Mantık ve matematiğin araştırma alanında ulaştığı sonuçlar olanaklı veya muhtemel değil, zorunlu ve kesindir. Bu zorunluluğun üzerine dayandığı koşul zamana tâbi olarak değişmemedir, yani zamana tâbi olmamaktır. Mantık ve matematiğin zorunluluk zemini zamansallık veya tarihsellik üzerinde yükselmez. Mantığın da, matematiğin de, erken tarihin bir evresinde yeterli karmaşıklığa ulaşmış sinir ağları sayesinde Homo Sapiens’te dil yetisinin ortaya çıkması ve dilin kullanılmaya başlanmasıyla insanın tarihine girdiğini söylemek gerekli olsa da, bu, mantık ve matematiğin tarihsel bilimler olduğu anlamına gelmez; gelişimlerini zaman içinde gösterdikleri gerçeği, onları zamansal, dolayısıyla deneyimsel kılmaz. Sinir ağlarının yeterli karmaşıklığa ulaşmış olmasının koşulu ve sonucu, biyolojik canlılar olarak “akıl sahibi varlığın” kendinin bilinci veya özbilinç aşamasına, dolayısıyla özbilincin özdeşliği aşamasına “sıçrama”sı, başka bir ifadeyle, deneyimsel ve zamansal koşullardan bağımsız olma anlamında “koşulsuz” olana “sıçrama”sı ve düşünme faaliyetini bu zeminde yürütebilmesidir.

Düşünmenin sağlam ilerlemesinin ve bu yolla üzerinde düşündüğü hakkında ‘doğruluğa’ ulaşabilmesinin biçimsel (formel) koşulu, düşünmenin bu ilerleme hareketinde çelişkiyle karşılaşmaması, tutarsızlığa düşmemesidir. Ama bunu da sağlayan, yani çelişkinin saptanabilmesini sağlayan bir koşul daha vardır; o da, düşünmeye konu olanın da, onun göstergesinin de (içerikli veya simgesel) özdeşliğe sahip olması, yani onun kendisiyle aynı olarak düşünülmesidir.

Wittgenstein, Defterler’de meseleyi kendi üslubuyla şöyle ifade ediyor: “Belirsizlik açıkça şu soruda yatıyor: Gösteren (Zeichen) ve gösterilenin (Bezeichnetem) mantıksal özdeşliği sahiden neye dayanır? Ve bu soru (bir kez daha) tüm felsefi sorunların asli yanıdır” “Gösterge (gösteren) ile gösterilen arasındaki mantıksal özdeşlik, gösteren ile gösterdiğinin birbirlerinden daha az ya da daha çok teşhis edilmesine izin verilmemesine dayanır. Eğer gösteren ile gösterilen toplam mantıksal içerikleri itibariyle özdeş olmasalardı, mantıktan daha temel başka bir şeyin olması gerekirdi.” [italikler özgün metindeki gibidir] L. Wittgenstein. NoteBooks 1914-1916. Çev. G.E.M. Anscombe. Harper Torchbooks, N.Y. 1961, s. 3, 4.

Bu düşüncelere, yukarıda özbilincin özdeşliği hakkında söylenenleri bir zemin koşul olarak ekliyorum: özdeşlik verenin kendi özdeşliğinin kendiliğinden bilincinde olması ve bunun her bilinç fiilini zeminsel olarak öncelemesi.

Değerli hocam Prof. Dr. Teo Grünberg, 2020 yılı Dünya Mantık günü bildirisinde, farklı mantık sistemleri ve bunların uygulanabilirlikleri veya uygulanma alanlarından bağımsız olarak, tüm bu farklı mantık sistemlerini mümkün kılan, ama kendisi bu mantık sistemlerinden biri olmayan “proto-mantık” zemininin olanağından söz ediyordu (Kripke ve Robert Hanna’ya atıfla).

Teo Grünberg’in atıfta bulunduğu Robert Hanna, Rationality and Logic kitabında, tüm klasik mantığı ve özdeşliği içeren birinci basamak yüklemler mantığını olduğu kadar ve klasik-olmayan mantık sistemlerini de tutarlı-ötesi mantık (paraconsistent logic), genişlemiş mantık (extended logic), vb. içeren ve bu mantık sistemlerinin onun aracılığıyla kurulduğu bir “proto-mantık”tan söz etmektedir. Yukarıda özbilinç ve zaman bağıntısı hakkında söylenenlerle “proto-mantık” anlayışı arasında güçlü bir bağlantı olduğunu düşünüyor ve bu konuda yeni çalışmaların yapılması gerektiği konusunda hocama katılıyorum.

Son olarak mantığın insanlık için, ahlâklılık için taşıdığı önem ve değer hakkında şunları eklemek istiyorum:

Mantık üzerine çalışanlar ve mantık dersi verenler felsefeye ve düşünmeye farklı bir şekilde de katkıda bulunmuşlardır. Akıl yürütmenin soyut yapısı içinde yol alanlar herhangi bir mantık teoremini ispat ederken veya argümanların geçerlilik sınamasını yaparken bir çeşit “hak” meselesiyle karşılaşırlar. Başka bir deyişle bir çıkarım zincirinde ilerlerken, ilerlemenin adımları atılırken “hakkım olmayan bir adım atmamalıyım” gerilimini sürekli içlerinde taşırlar. İspatlarını gerekçelendirilmemiş, kural ve yasalara uygun olmayan hiçbir adım atmadan tamamlamakla yükümlü olduklarının bilincindedirler.

Çünkü düşünmenin yasaları ve kuralları altına getirilerek gerekçelendirilmiş adımlar dışında atılacak herhangi bir adım haklı olamaz. Yani bir yasa, aksiyom ya da kural ilavesi için de gerekçelendirme ve hak sorusu aynen geçerlidir. Böylelikle mantıkla uğraşanlar tüm psikolojik, duygusal halleri dışarda bırakacak şekilde “hak” meselesinin, “haklı olma” meselesinin en saf hâlini tecrübe etmiş olurlar. Benzer şeyler, matematik için de ve deneyimsel katışıklık olma skalasına göre, doğa bilimi ve tin bilimleri ya da sosyal bilimler için de belli ölçülerde benzer şekilde geçerlidir; örneğin hukukun keyfi siyasi baskılardan kendini soyutlayabilmesi için bu tecrübe gereklidir. Ancak bunun en saf hâlinin tecrübe edildiği alan mantıktır.

Mantıkla uğraşanlar ve mantık dersi verenler bu temel fikri ve düşünme hâlini öğrencilerine aktarabildikleri ölçüde onlara çok önemli bir katkı yapmış olurlar. Belki felsefe öğrencilerinin mantıktan alabilecekleri en yüksek ahlâki değer, zorunluluğa bağlı hak fikrinin en saf ve katışıksız halde tecrübe edilebilme olanağıdır.

Prof. Dr. Hasan Bülent Gözkân
14 Ocak 2022

Prof. Dr. Hasan Bülent Gözkân’ın Özgeçmişi

1957 yılında İstanbul’da doğdu. Orta öğrenimini Saint Joseph Lisesinde, lisans eğitimini ODTÜ İnşaat Mühendisliği Bölümünde tamamladı. 1992’de ODTÜ Felsefe Bölümünden “Geometride Uzlaşımsalcılık: Geometrik Dizgelerin Bilim Felsefesine Etkisine Bir Örnek” başlıklı teziyle yüksek lisans, 2000’de Boğaziçi Üniversitesi Felsefe Bölümünden “Kant’ın Transandantal Düşüncesinde ‘Ben’in ve ‘Aklın’ Tesis Ediliş Sorunu” başlıklı teziyle doktora derecesi aldı. Yeditepe, MSGSÜ, İTÜ, Galatasaray ve Boğaziçi Üniversitelerinde felsefe dersleri verdi. A.B.D. Clark Üniversitesi Felsefe Bölümünde misafir araştırmacı olarak bulundu. Kant, Frege, Wittgenstein, Heidegger ve mantık üzerinde çalışmış ve çalışmaktadır. Halen Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Felsefe Bölümü başkanıdır.

Dünya Mantık Günü’nün dördüncüsü, 14 Ocak 2022 tarihinde, saat 21:00‘da, video konferans üzerinden, Prof. Dr. Hasan Bülent Gözkân‘ın Dünya Mantık Günü Bildirisi ile kutlayacağız. Prof. Dr. Hasan Bülent Gözkân’ın bildirisi üzerinden, mantığın günümüz koşullarındaki yerini ve imkânını ele alacağımız bir panelimiz olacak. Bütün mantık severleri bekleriz.

Hasan Bülent Gözkân’ın Kaleminden Dünya Mantık Günü Bildirisi: https://bitly.com/3fkLU9t
Communiqué for World Logic Day by Hasan Bülent Gözkân: https://bitly.com/3fjvi1N

Program

Dünya Mantık Günü Bildirisi: Prof. Dr. Hasan Bülent Gözkân

Panel:
Prof. Dr. Ahmet Ayhan Çitil
Prof. Dr. A. Kadir Çüçen
Doç. Dr. Özgüç Güven
Prof. Dr. İsmail Latif Hacınebioğlu
Doç. Dr. Nazlı İnönü
Dr. Vedat Kamer (Moderatör)
Prof. Dr. Yücel Yüksel
Doç. Dr. Aziz F. Zambak

(Soyadına göre alfabetik sıralı)

Postmodern Mantık

Çağları genellikle teknolojik araçlar (taş devri, yapay zeka çağı), kavramsal özellikleri veya kronolojik bakış açısıyla (Antikçağ, Ortaçağ, Modern Çağ) adlandırırız. “Postmodern doğru” kavramını ise, çağımızın toplumsal ve bireysel tavır alışını ifade etmek amacıyla kullanıyoruz.

“Doğru” kavramının arka planına Platon’un “İdealar” veya Aristoteles’in “cevher” kavramını koymak mümkündür. Bu kavram Ortaçağ’da “hakikat”, Modern Çağ’da “öz” kavramına evrilmiş, günümüzde ise “postmodern doğru” halini almıştır. Bu yeni “doğru” kavramı, önceki “doğru” kavramlarının felsefi yorumlarının şüphesiz bütünüyle dışındadır; çünkü artık tek bir “doğru”dan, bir “hakikat”ten değil, kişisel tercihlere ve toplumsal seçimlere göre değişen bir kavramdan söz etmek gerekmektedir.

Mantık yasaları aslında çok önceden “yasa” olmaktan çıktı, geleneksel “mantık” ve güvenilir mantıksal düşünce anlayışı gibi kavramlar da ortalıktan çekildiler. Yeni “mantık” kavramı da postmodern bir özellik kazandı.

Günümüz mantık anlayışının, “mantık nedir?”¹ gibi bir soruyu yepyeni tanımlarla cevaplandırma girişimi, geleneksel “mantık” kavramının içeriğinin bütünüyle geride kaldığının diğer bir göstergesidir.

Çok iyi bilindiği gibi, bir formel sistem olarak mantık, günlük konuşma dilinden bağımsızdır ve içinde niyetlere yer vermez. Öte yandan bakış açımızı karakterize eden toplumsal koşullar ve bireysel tercihlerimiz, düşünce tarzımızı karakterize etmekle birlikte, bazı çıkarım kurallarına ihtiyaç gösterirler. Çıkarım kuralları, düşünce tarzımız kadar mantık sistemleri için de gereklidir. Ekonomik, teknolojik, bilimsel, kültürel, tarihi veya teolojik koşullara bağlı olarak her çağ, kendine özgü bir bakış açısına, bir düşünce tarzına sahiptir. “Postmodern mantık” açısından çağımız dikkate alınırsa, özellikle farklı mantık sistemlerinden ve düşünce tarzlarından söz etmek yerinde olacaktır.

Örneğin, tutarlı-ötesi mantık (paraconsistent logic), tutarlı bir mantık sistemidir; fakat geleneksel mantık tanımları ile ilişkilendirilemeyecek karşıt yargılar (örneğin, teoloji ve günlük yaşamda karşımıza çıkan) aracılığıyla düşünebilmeye ve çıkarım yapabilmeye olanak vermektedir.² Tarih boyunca çokça tartışılmış “inanç mı, akıl mı?” gibi bir sorunun, günümüz (postmodern) mantığı açısından bakıldığında, önemini ve değerini yitirdiğini söylemek gerekir. Çünkü artık “mantık ve düşünce yasaları”, “inanç” gibi kavramlar eski anlamlarını kaybetmişlerdir. “Solipsist mantığın”³ bazı eski sorunlara cevap aramada bize yeni olanaklar sağladığına inanıyorum.

Prof. Dr. Şafak Ural⁴
14 January 2021

¹ Bkz: Jacquette, D. (Ed.) (2007) Philosophy of Logic, NH, Elsevier
² Bkz: Béziau, J.Y., Carnielli, W., Gabbay, D. (Eds.) (2007) Handbook of Paraconsistency, Studies in Logic Vol. 9, College Pub.
³ Ural, S. (2019) Solipsism, Vernon Press
⁴ İstinye Üniversitesi, İstanbul, Türkiye

Prof. Dr. Şafak Ural’ın Özgeçmişi

1948 yılında Ankara’da doğan Şafak Ural, 1971 yılında DTCF Felsefe Bölümü’nden mezun oldu. 1977 yılında İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sistematik Felsefe kürsüsüne asistan olarak atandı. 1978 yılında “Pozitif Bilimlerde Basitlik İlkesinin Belirlenmesi Yolunda Bir Deneme” başlıklı çalışmasıyla Doktor unvanını aldı. 1979-1980 yıllarında Viyana Üniversitesi I. Felsefe Enstitüsünde çalışmalar yaptı. 1982 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sistematik Felsefe ve Mantık Anabilim Dalı’na Yardımcı Doçent olarak atandı. 1983 yılında Doçent oldu. 1988 yılında Profesör unvanını aldı. İstanbul Üniversitesi Rektör Yardımcılığı görevini 2004-2009 tarihleri arasında yapmıştır. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde, kurucusu ve başkanı olduğu Mantık Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak 2000-2015 yılları arasında görev yapmış; İstanbul Üniversitesi Mantık Uygulama ve Araştırma Merkezi’ni 2014 yılında kurmuş ve 2015 yılına kadar başkanlığı sürdürmüş; 1989-2015 yılları arasında Felsefe Bölümü başkanlığını yürütmüştür. 16 Aralık 2014 tarihinde Mantık Derneği’nin kurucu yönetim kurulu başkanı olmuş ve 12 Ocak 2015 tarihinden Mantık Derneği ilk başkanı olarak seçilmiştir. 2012 yılından beridir Mantık Çalıştayı’nı, 2014’ten beridir Mantık Yaz Okulu’nu düzenlemektedir.

Dünya Mantık Günü’nün üçüncüsünü, 14 Ocak 2021 tarihinde, saat 22:00‘da, video konferans üzerinden, Prof. Dr. Şafak Ural‘ın Dünya Mantık Günü Bildirisi ile kutlayacağız. Prof. Dr. Şafak Ural’ın bildirisi üzerinden, mantığın günümüz koşullarındaki yerini ve imkânını ele alacağımız bir panelimiz olacak. Bütün mantık severleri bekleriz.

Şafak Ural’ın Kaleminden Dünya Mantık Günü Bildirisi: https://bitly.com/39vR1Ah
Communiqué for World Logic Day by Şafak Ural: https://bitly.com/3svt0SX

Program

Dünya Mantık Günü Bildirisi: Prof. Dr. Şafak Ural

Panel:
Prof. Dr. Mustafa Bozbuğa
Prof. Dr. Ahmet Ayhan Çitil
Prof. Dr. A. Kadir Çüçen
Prof. Dr. Hasan Bülent Gözkân
Prof. Dr. Sevinç Gülseçen
Doç. Dr. Özgüç Güven
Prof. Dr. İsmail Latif Hacınebioğlu
Doç. Dr. Nazlı İnönü
Dr. Öğr. Üyesi Vedat Kamer (Moderatör)
Prof. Dr. Yücel Yüksel

(Soyadına göre alfabetik sıralı)

Etkinlik Video Kaydı:
http://bitly.com/38Ll484

Mantık ve Mantık Sistemleri

Hemen hemen her özel çalışma alanı için o alana özgün bir mantık sistemi kurulabilir. Bu sistemlerin çoğu klasik mantık olarak da bilinen özdeşlikli birinci-basamak mantığının eklentileridir. Bunlardan bazıları kipler mantığı, bilgisel mantık, deontik mantık (ödev mantığı) ve zaman mantığı olarak sıralanabilir. Ancak sezgisel mantık ve kuantum mantığı gibi kimi sistemler vardır ki; bu sistemlerde bazı klasik mantık yasaları geçerli olmadığından, bunlar klasik mantığın eklentileri olmayan sistemlerdir. Bu sistemlerin gerek felsefenin çeşitli alanlarına gerekse bilim ve matematiğe uygulamaları iyi bilinir.

Alan Berger, Kripke’nin 1974’te Princeton’da lisansüstü öğrencilere verdiği bir seminerde yapmış olduğu önemli bir ayrımı ayrıntılı olarak tartışır. Özetle, bu ayrım yukarıda sözünü ettiğimiz mantık sistemleri ile mantığın kendisi arasındaki ayrımdır. Kripke, bu bağlamda, bir mantığı benimseme ve aynı şekilde alternatif bir mantığı benimseme meselesini gündeme getirir. Onun sonucu, “bir mantığı benimseme” kavramının tutarsız olduğudur.Sonsuz bir gerilemeye dayanan akılyürütmesi şu şekilde yorumlanabilir. Yeni bir mantık sistemini araştırmak, anlamak veya kurmak için, öncül bir mantık sistemine gerek duyulacaktır, dolayısıyla da bu sonsuz bir gerilemeye yol açacaktır. Dolayısıyla mantığın kendisi mantık sistemlerinden biri olamaz. Daha ziyade, günümüzde kurulmuş tüm mantık sistemleri veya gelecekte kurulabilecek olan sistemler tarafından varsayılan bir şeydir. Ne olduğunu açıklamaya çalıştığınızda, zaten yeni bir mantık sistemi oluşturmaya başladığınızdan, mantığın kendisi için başka hiçbir şeyin söylenemeyeceğini unutmayalım.

Belki de sonsuza dek gerilemeyi durdurmanın tek yolu mantığın mantıksal-olmayan terimlerle açıklığa kavuşturulmasıdır. Son zamanlarda Robert Hanna’nın 2006 yılında yayınlanan Rationality and Logic adlı kitabını okurken, “tek bir evrensel proto-mantık” ve yukarıda bahsettiğimiz “tüm klasik ve klasik-olmayan mantık sistemleri” arasında yaptığı ilginç bir ayrımla karşılaştım. Hanna, ayrıca, tüm mantıksal sistemlerin bu proto-mantık yoluyla kurulduğunu iddia etmektedir.  Bu ayrımın, Kripke’nin mantık ve mantık sistemleri arasındaki yaptığı ayrıma nasıl çarpıcı bir şekilde benzediğine dikkat edelim.

Her durumda, Kripke mantığın ne olduğu konusunda önemli bir konuya değinmiştir. Bu konuda yeni çalışmaların yapılması gerektiğini düşünüyorum.

Prof. Dr. Teo Grünberg
14 Ocak 2020

Prof. Dr. Teo Grünberg’in Özgeçmişi

1927 yılında İstanbul’da doğan Teo Grünberg, 1950 yılında İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Kimya Mühendisliği Bölümü’nden mezun olmuş, 1964 yılında aynı üniversitenin Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü’nden Doktora derecesini alarak, 1970 yılında Doçent, 1979 yılında da Profesör olmuştur. 1962-66 yıllarında İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü’nde konferansçı ve uzman olarak, 1966-82 yıllarında Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Beşeri İlimler Bölümü’nde öğretim üyesi olarak çalışmıştır. 1983-1994 yıllarında kurulması için öncülük ettiği ODTÜ Felsefe Bölümü’nün başkanlığını yürütmüştür. Teo Grünberg 1994 yılında emekli olduktan sonra da aynı bölümde derslerine devam etmekte olup hâlâ hazırda üç doktora öğrencisinin tezlerini yönetmektedir.

Profesör Teo Grünberg 1967 yılında Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Dairesi lise modern mantık reform komisyonu üyesi, 1967-76 yıllarında lise felsefe öğretmenlerine hizmet içi modern mantık yaz kursları öğretim üyesi olarak görev yapmıştır.

Mantığa dayalı analitik düşünme geleneğinin, felsefe eğitim ve araştırmaları için vazgeçilmez bir öğe olması yönünde çaba gösteren Teo Grünberg’in bir bölümü uluslararası dergilerde yayınlanmış 35’i aşkın makale ve bildirisi ile 20’ye yakın kitabı bulunmaktadır.

Modern mantığı Türkiye’de üniversite ve lise eğitimi düzeyinde kabul ettirip yaygınlaştırması, çok sayıda eleman yetiştirerek bu alanın ülkemizde kurumsallaşmasında ve gelişiminde belirleyici hizmetleri nedeniyle Prof. Dr. Teo Grünberg’e 1998 yılında Türkiye Bilimler Akademisi Hizmet Ödülü verilmiştir.

Dünya Mantık Günü’nün ikincisini, 14 Ocak 2020 tarihinde, saat 14:00‘da, İstanbul Üniversitesi Prof. Dr. Fuat Sezgin Kongre ve Kültür Merkezi‘nde, Prof. Dr. Teo Grünberg‘in Dünya Mantık Günü Bildirisi ile kutlayacağız. Bildiri akabinde günümüzde mantık çalışmalarını ele alacağımız bir panelimiz olacak. Bütün mantık severleri bekleriz.

Program

Tutarsızlığın İz Sürücüsü: Teo Grünberg
Prof. Dr. Zekiye Kutlusoy

Dünya Mantık Günü Bildirisi:
Prof. Dr. Teo Grünberg

Panel:
Prof. Dr. Şafak Ural
Prof. Dr. Zekai Şen
Prof. Dr. Zekiye Kutlusoy
Prof. Dr. Hasan Bülent Gözkân
Prof. Dr. Sevinç Gülseçen
Prof. Dr. İsmail Latif Hacınebioğlu
Prof. Dr. Yücel Yüksel
Doç. Dr. Nazlı İnönü
Doç. Dr. Özgüç Güven
Dr. Öğr. Üyesi Vedat Kamer (Moderatör)

Tarih: 14 Ocak 2020 Salı, 14:00
Yer: İstanbul Üniversitesi Prof. Dr. Fuat Sezgin Kongre ve Kültür Merkezi

Facebook Etkinlik Sayfası: https://www.fb.com/events/777111196104269/
Konum: https://goo.gl/maps/zht3S9qm275JeDCZ8
Afiş (PDF): http://bitly.com/35AQr0c